Fantasy in kaart

Het hoort toch wel een beetje bij een fantasyverhaal: zo'n mooie handgetekende kaart aan het begin van het boek. Kaarten vind ik prachtig, zeker als ze zo'n oude uitstraling hebben. Mijn innerlijke kunstenaar wordt hier blij van. Mijn innerlijke GIS'er (iemand die met geografische data werkt en moderne kaarten maakt) denkt soms dat het beter kan, haha! Maar wanneer zou je zo'n kaart toe moeten voegen? En hoe moet hij eruit zien?

Doel en gebruiker

Kaarten hebben als doel om bepaalde informatie over te brengen aan de gebruiker. Een kaart met het leefgebied van de citroenvlinder gaat je niet vertellen wat de hoofdsteden van Europese landen zijn, bijvoorbeeld. Alles wat op die kaart staat, draagt bij aan dat doel. Mensen die mij kennen, weten misschien wel dat ik lichtelijk oververhit raak als ik een kaart zie zonder schaalstok. Toch zijn er kaarten waarbij het prima is als dit ontbreekt. Wereldkaarten hebben geen schaalstok omdat er simpelweg geen schaal is die voor de hele kaart werkt. De aarde is immers rond, en een ronde vorm laat zich lastig vangen op een tweedimensionaal vlak (vandaar dat Groenland bij veel kaarten er net zo groot uit ziet als Afrika). Maar ook de kaart hieronder, waarbij het formaat van landen afhankelijk is van het gebruik van hun domeinnaam, heeft weinig aan een schaalstok:

Bron: blog.youdot.io

De meeste fantasykaarten zijn politieke kaarten met een snufje topografie. Dit soort kaarten laten landen en (hoofd)steden zien met een paar andere elementen zoals de belangrijkste/grootste wegen, bergen, en wateren. Het doel van dit soort kaarten is om meteen duidelijk te maken wat je waar kan vinden en wat de domeinen van macht zijn. Aangezien de meeste fantasykaarten als wegwijzer dienen wanneer personages van A naar B reizen (en een schaalstok dus cruciaal is), is dit een prima keuze... Voor de moderne lezer als gebruiker. De personages zelf hebben er een stuk minder aan, aangezien zij veel meer baat hebben bij een kaart met veel detail. Welke wegen moeten ze nemen? Zijn de wegen veilig? Of makkelijk begaanbaar? Waar kunnen ze een betaalbare herberg vinden? Het voorbeeld hieronder is zo'n reiskaart, de Tabula Peutingeriana. Dit een schematische voorstelling (van bijna 7 m lang) van het wegennet en de etappeplaatsen in het Romeinse Rijk. De kaart loopt van Groot-Brittannië tot India, maar probeer die landen er maar eens uit te halen... Pas als je naar individuele wegen kijkt, wordt de kaart (enigszins) leesbaar.

klik hier voor een grote versie.

Maar ja, kaarten tekenen we niet voor de personages. Het voorbeeld hierboven zou niet eens in een boek passen, haha! Nee, kaarten tekenen we voor de lezer. En omdat wij gewend zijn kaarten op een bepaalde manier te tekenen, tekenen we fantasykaarten op een vergelijkbare manier. Wij gebruiken het noorden als de bovenkant van de kaart, bijvoorbeeld, en we zijn dit zo gewend dat veel fantasykaarten dit klakkeloos overnemen en niet eens een noordpijl hebben (mijn innerlijke GIS'er fronst hiervan). Onderlinge afstanden worden accuraat weergegeven (voor zover dit kan op een plat vlak terwijl de wereld toch echt rond is), en het land krijgt meer aandacht dan de zee. Maar dit is niet voor alle culturen zo geweest. Om even de fantasie te prikkelen: dit zijn ook kaarten.

Je zou het misschien niet zeggen, maar dit is een kustlijn, uitgesneden uit hout. Een kaart die je dus niet alleen kan zien, maar ook voelen. Bron: wikipedia.org/wiki/Ammassalik_wooden_maps

Dit is een kaart van een eilandengroep, maar vraag me niet hoe je het moet lezen. Dat is bij deze kaarten zo uniek dat alleen de maker snapt wat er staat. Bron: wikipedia.org/wiki/Marshall_Islands_stick_chart

Dus om te bepalen of je nou wel of niet een kaart nodig hebt, moet je je verplaatsen naar de lezer: kan die belangrijke informatie halen uit een kaart wat het verhaal zelf niet of nauwelijks kan vertellen? En wat voor informatie is dat dan? Negen van de tien keer zal het gaan om belangrijke locaties binnen een continent, land of stad, maar stiekem ben ik veel nieuwsgieriger naar het SFF-boek waarbij het leefgebied van de citroenvlinder cruciale informatie is, haha!

Tekenstijlen en sfeer

Dus fantasykaarten zijn gemaakt voor de lezer... Is dat dan ook de reden waarom ze allemaal een beetje op elkaar lijken? Want laten we eerlijk zijn, dit is wel het geval.

Antwoord: ja en nee...

Zoals ik hierboven al benoemd heb, fantasykaarten zijn vaak politieke kaarten met wat topografie, gemaakt voor de lezer. Wat er op de kaart komt en hoe deze is geprojecteerd, is dus redelijk vergelijkbaar. Variatie moet komen van de tekenstijl, maar ook hier zijn veel overeenkomsten. Bossen en bergen worden vaak weergegeven door minitekeningen van bomen en bergpieken, bijvoorbeeld. Kaarten zien eruit alsof ze met inkt en ganzenveer getekend zijn. Met andere woorden, ze lijken een beetje op oude bestaande kaarten, met soms zelfs een draak of zeemonster om de grens van de bekende wereld aan te geven. Helemaal leuk, het draagt immers bij aan dat middeleeuwse gevoel dat je veel in fantasy ziet. Ik weet niet welke fantasykaart de eerste was in deze stijl, maar het is ondertussen de standaard geworden. Je zou haast vergeten dat een fantasykaart er ook anders uit kan zien. Dat brengt me bij mijn favoriete kaart...

Een kaart van Gondor, Rohan en Mordor uit mijn editie van the Lord of the Rings uit de jaren '70. Hier wordt ik zo blij van. Een dikke 9 op een schaal van 10. Het was 10 van 10 geweest als de schaalstok niet was vergeten... Zelfs Tolkien is niet perfect. Hoe dan ook, deze kaart lijkt nog steeds best wel veel op de gebruikelijke fantasykaart, met een belangrijk verschil: het gebruikt geen minitekeningen voor de bergen, maar hoogtelijnen, en die geven zoveel meer informatie. Je ziet niet alleen de bergtoppen, maar ook glooiende hellingen. Bovendien weet je precies waar elke bergtop ligt. Is die informatie dan zo nuttig voor een verhaal? Meestal niet. Je kan zelfs beargumenteren dat hoogtelijnen een kaart moeilijker maken om te lezen. Maar ja, als aardwetenschapper hou ik wel van die extra info, dus hoogtelijnen maken mij blij.

Kaartografen hebben overigens lang geworsteld met het weergeven van een derde variabele, hoogte, op een tweedimensionaal vlak. Hier kan je een mooi artikel lezen over oude hoogtekaarten: https://www.nationalgeographic.com/culture/article/mountain-elevation-maps-illustration

Ondanks de hoogtelijnen - wat toch een relatief modern dingetje is op kaarten - past mijn jaren '70 editie nog prima bij de stijl van het boek. Het gebruikte lettertype en de handgetekende lijnen zorgen voor een oud sfeertje. Zo zijn er tal van andere manieren om je kaarten een andere uitstraling te geven. Denk aan gebruik van kleur, arcering, symbolen, lettertype.... Ik kan hier denk ik nog wel een blog post mee vullen. Wil je inspiratie opdoen? neem dan een kijkje hier, waar je historische kaaren kan vinden:

https://www.oldmapsonline.org

https://topotijdreis.nl (alleen voor Nederland)

Daarnaast kan ik het boek 'The Writer's Map: An Atlas of Imaginary Lands' aanraden. Dit boek staat vol met kaarten - bestaande en fantasievolle - en het verhaal erachter. En ze zijn allemaal zo creatief! Voor wat meer wetenschappelijk voer is 'Here Be Dragons: Exploring Fantasy Maps and Settings' van Stefan Ekman een goede. De beste man heeft talloze fantasykaarten erop nageslagen en bij elke kaart genoteerd of er een schaal of windroos aanwezig was, welke kleuren er werden gebruikt, of het een kaart voor landen, steden, gebouwen of iets anders was, etc. Dat leverde interessante statistieken op.

Tips voor kaarten tekenen

Let op: deze tips gaan puur over het kaartontwerp. Ik ga je niet vertellen hoe je rivier eruit moet zien, anders zitten we hier over een maand nog. Naast weten wat je met je kaart wil vertellen en welke sfeer je wilt creeeren, zijn er nog een aantal algemene zaken waar je op kan letten. Zie dit is geen afvinklijst; met de goede argumenten kan je immers overal een uitzondering op maken. Mocht je toch een afvinklijst willen: in dit artikel van Esri (maker van GIS programma's) staat uitgelegd wat een kaart aantrekkelijk maakt. Daar kan je ook een checklist vinden.

Mijn lijstje:

- Schaalstok (!!!) mocht dit nog niet duidelijk zijn, haha!

- GEEN schaalstok (!!!) bij bijvoorbeeld wereldkaarten (of andere kaarten waarbij de schaal niet constant is). Wat je hier wel kan gebruiken is een gradennet.

- Noordpijl/windroos. Oke, we zijn zo gewend dat de bovenkant van de kaart het noorden is, dat een noordpijl niet echt nodig is, maar toch, het is wel tof. Of doe eens gek en kies een andere windrichting voor de bovenkant, zoals Tolkien deed voor de kaart van Thrór.

- Titel. Je kaart heeft een natuurlijk een naam nodig.

- Kleurgebruik - of niet. nu worden kaarten in boeken over het algemeen in grijstinten geprint, maar hey, met grijstinten kom je ook een heel eind. Zorg ervoor dat kleuren duidelijk te onderscheiden zijn, ook voor kleurenblinden. Gebruik desnoods arceringen, stippellijnen en patronen om onderscheid te maken.

- Niet te druk. Naast dat dit een kaart zeer onaantrekkelijk maakt om naar te kijken, wordt het ook moeilijk voor de gebruiker om verschillende elementen op je kaart te onderscheiden.

- Niet te leeg. Veel lege oceaan of grote oppervlaktes aan woestijn waar niks te vinden is, maken nou niet echt boeiende kaarten - met uitzondering van geintjes zoals de kaart van Lewis Carrols 'The Hunting of the Snark'.

- Geen focus op wat nou echt belangrijk is. Het doel van de kaart is hierbij uit het oog verloren. Soms zie je kaarten van volledige continenten in een boek, bijvoorbeeld, maar personages blijven een beetje hangen in een hoekje ervan. Is het dan nodig om dat volledige continent in beeld te brengen? Het is gebruikelijk om het interessantste deel van de kaart in het midden te plaatsen. Als dat niet lukt, dan kan je overwegen om meerdere kaarten te maken.

- Leesbaarheid. Kaarten worden vaak digitaal getekend, waarbij je kan inzoomen op details. Echter, die details ga je niet meer zien bij een print in een fysiek boek. Een boekpagina heeft ruwweg het formaat van een A5'je, wat voor kaarten echt klein is. Dus denk daar even aan voordat je de namen van je steden lettergrootte 4 geeft...

- Legenda (optioneel). Die kom ik meestal niet tegen bij fantasykaarten. Vaak is de gebruikte symbologie, in bijvoorbeeld de vorm van minitekeningen van bergen, bomen en huisjes, duidelijk genoeg om te laten zien wat het voor moet stellen. Pas als je abstracte symbolen gebruikt, zoals arceringen of kleurvlakken, wordt een legenda belangrijk.

- Belangrijkheid. Een kaart heeft een hierarchie; bepaalde dingen trekken de aandacht van de gebruiker eerder dan andere. Grote dingen vallen op, en felle kleurtjes ook. Dat kan je in je voordeel gebruiken om de aandacht van de kaartlezer naar de juiste elementen te trekken. Landennamen worden groter geschreven dan die van steden, vaak ook nog eens in hoofdletters. En namen van hoofdsteden zijn ook iets opvallender neergekrabbeld (bijv. door ze te onderstrepen) dan die van andere steden en dorpen. En mocht je een legenda hebben: de belangrijkste dingen staan over het algemeen als eerst genoteerd.

- Bronvermelding. Ik denk dat dit niet relevant is voor de meeste fantasykaarten, maar mocht er iets op staan wat je niet zelf hebt bedacht, dan is het wel zo netjes om te vermelden waar je die gegevens vandaan hebt gehaald.

Nou, volgens mij heb ik het meeste dan wel gehad. Mocht je nu denken 'ik kan wel een tweede set ogen gebruiken voor mijn kaart,' stuur me dan een berichtje met HELLUP! Ik denk graag met je mee.

Ook wil ik nog even delen dat er meerdere manieren zijn om kaarten te tekenen. Pen en papier is altijd goed, of een digitaal equivalent zoals Photoshop, maar er bestaan ook programma's zoals Inkarnate die speciaal gemaakt zijn om kaarten te tekenen. En daarnaast is er gespecialiseerde software zoals QGIS en ArcGIS, maar daar moet je toch echt een beetje een vakidioot voor zijn.

En natuurlijk krijgt Sterrenduister ook zijn eigen kaart. Daar schrijf ik later wel wat over, maar ik kan je alvast verklappen dat dit geen politieke kaart is ;)